Maarten Boudry

I learned some things from this book, but overall didn't like it. (To be honest, some of it whizzed over my head.) The authors admit, over and over again, that there's no really satisfying definition of what exactly science is. So, of course, it's a bit tricky to demarcate the borderline between science and pseudoscience. Good subject to think about, but I don't think this book is quite worthwhile. Really liked Pigliucci's previous book "Nonsense on Stilts" better - on similar topics but much more readable.… (més)

In dit boek focust filosoof Maarten Boudry (° 1984) op illusies, denkbeelden en overtuigingen waar we ons aan vastklampen, die ons kijken naar de wereld én ons handelen bewust en onbewust beïnvloeden, maar “die niet stroken met de werkelijkheid”. Dat laatste is de definitie waar Boudry van vertrekt. Meteen is duidelijk dat de waarheidsvraag bij hem centraal staat, en dat blijkt ook uit de ondertitel: “of waarom waarheid altijd beter is”.
Tot zo ver niks aan de hand denk je. Wie kan er nu tegen waarheid zijn? Het is zoals wereldvrede, daar ben je toch ook niet tegen. Boudry is uiteraard niet de eerste de beste, en wil – bij wijze van te toetsen hypothese – wel aannemen dat er misschien nuttige, positieve illusies bestaan. Vandaar dat dit boek maar liefst 300 bladzijden beslaat, want de auteur verkent systematisch onze denkbeelden en hun al of niet positief effect. Dat voert hem langs zeer diverse wegen, maar laat ons zeggen dat vooral religies het moeten ontgelden: na uitgebreide studie blijken zij de waarheidstoets niet te doorstaan (al lijkt hij dat eerder aan te nemen dan te bewijzen) en bovenal, blijken ze bijzonder gevaarlijk te zijn, net als zo goed als alle andere illusies. In een epiloog blijkt er volgens Boudry alleen heil te liggen in de wetenschap, “de sociale onderneming waarin breinen samenwerken om met vallen en opstaan tot de waarheid door te dringen”. Ik doe hier Boudry wat onrecht aan, ik weet het, want een boek van 300 bladzijden samenvatten in één paragraaf is niet eerlijk. Maar ik denk dat de teneur duidelijk is.
De lectuur van dit boek heeft me echter niet zoveel bijgebracht. Dat komt wellicht omdat ik eerder al Richard Dawkins en Daniel C. Dennett las, en die twee worden uitgebreid geciteerd en aangehaald bij Boudry. Zoals al uit het voorgaande duidelijk was, combineert Boudry de waarheidsobsessie van Dawkins met de utilariteitsvraag (cui bono?) van Dennett. Darwinisme boven dus bij Boudry, en dat is zijn goed recht: de evolutietheorie is terecht één van de hoogtepunten van de westerse moderne wetenschap en de inzichten die hij bijbrengt zijn nog altijd niet uitgeput. En toch raakte dit boek en de vele stellingen die erin worden besproken mij hoegenaamd niet, integendeel, ik merkte dat ik me geregeld ergerde.
Dat komt vooral door het reductionisme waarvan dit boek doordrongen is. Om te beginnen is er dat vertrekpunt: illusies zijn wat niet strookt met de werkelijkheid, en waarheid gaat boven alles; je merkt meteen dat Boudry daarmee de conceptuele categorieën ‘werkelijkheid’ en ‘waarheid’ toch wel heel absolutistisch invult; voor hem kan iets alleen maar waar of onwaar zijn, omdat de werkelijkheid blijkbaar heel eenduidig is. En daar zit hem de crux: uiteraard zijn werkelijkheid en waarheid net geen eenduidige begrippen, anders zou de mensheid allang de opperste staat van kennis en wijsheid bereikt hebben. En net omdat die waarheid en werkelijkheid zo complex en grillig zijn, is er niet zomaar een scheidslijn te trekken tussen waar/onwaar/werkelijk/onwerkelijk, en is Boudry’s stelling dat illusies doorprikt worden bij het minste bewijs of aanwijzing van een onwaarheid, gewoon niet correct.
De auteur heeft ook een nogal beperkende kijk op de fenomenen die hij onder de loep neemt: religies bijvoorbeeld worden, nogal in de lijn van Dawkins en Dennett, bijna helemaal beperkt tot ‘heilige teksten’ en die worden even letterlijk gelezen als de fundamentalisten. Daarmee wordt het veel bredere veld dat de meeste religies bestrijken (zoals zingeving, ritueel handelen, gemeenschapsvorming, ethische inspiratie…) nagenoeg genegeerd ten voordele van een eerder cerebrale benadering.
En dan is er dus nuttigheidsvraag waar Boudry zo sterk op focust. Uiteraard is die relevant en nuttig (haha), maar die vraag bestrijkt maar een beperkt aspect van de werkelijkheid van denkbeelden: is die nuttigheidsvraag wel voldoende om ons alles te leren over conceptuele categorieën als ‘liefde’, ‘goedheid’, ‘zinvolheid’, enz.? Riskeren we daarmee niet belangrijke aspecten van die categorieën over het hoofd te zien?
Ik volg Boudry in zijn poging om voorname categorieën van ons menselijk bestaan kritisch te toetsen. Maar door dat op een heel reductionistische manier te doen, schiet hij zijn doel voorbij. Het is uiteraard niet allemaal onzin wat er in dit boek staat, integendeel, maar ik had er geen boodschap aan.… (més)

Nog nooit leefden we zo lang, zo welvarend en zo vreedzaam als vandaag. Kan dit mooie liedje blijven duren? Doemdenkers verkondigen dat we op de rand van de afgrond staan, cultuurpessimisten dat onze moderne samenleving aan een diepe malaise lijdt.

In Waarom de wereld niet naar de knoppen gaat breekt Maarten Boudry een lans voor het vooruitgangsdenken. Hij bestrijdt het wijdverbreide pessimisme en zoekt naar verklaringen voor de doembeelden over klimaat en islamisering, over groeiend racisme en ongelijkheid en over de diepe wanhoop van de westerse mens. Boudry pleit voor de beproefde waarden van wetenschap en verlichting. Doemdenken leidt niet tot daadkracht maar tot fatalisme, terwijl vooruitgangsdenken net wervend is. De wereld stond er nog nooit zo goed voor als vandaag, en we kunnen haar nog veel beter maken.
Recensie(s)
De auteur is wetenschapsfilosoof en wil de lezer wegwijs maken in de wereld van het vooruitgangsdenken. Aan de hand van analyses van vroegere economen, filosofen en overige wetenschappers, bestudering van maatschappelijke ontwikkelingen en de uiteenzetting van de filosofische insteek van de auteur zelf, krijgt de lezer een goed beeld van de stand van de wereld vanuit zowel een pessimistische als een optimistische blik. De doemdenkers willen ons doen geloven dat de wereld langzamerhand vervalt in ecologische en maatschappelijke wanorde. De auteur toont echter een heel ander beeld door stil te staan bij het hoe en waarom van het negatief denken en hoe dit te doorbreken door te kijken naar wat de mens bereikt heeft; een welvarende en stabiele toekomst is binnen handbereik. Ondanks de wetenschappelijke insteek is de schrijfstijl laagdrempelig en geeft stof tot nadenken. Met bronverwijzingen in eindnoten.… (més)

Er wordt veel beweerd in deze wereld. We worden overstelpt met vermeende feiten en zelfverzekerde meningen. Vele daarvan blijken irrelevant en dikwijls gewoon fout te zijn. Maar hoe weten we wat we kunnen geloven en wat niet? Door blind te geloven zoals Jezus Thomas voorhield toen hij zei: “Zalig zijn zij die niet zien en toch geloven”? Of door kritisch te leren denken, zoals Johan Braeckman en Maarten Boudry ons voorhouden in hun handleiding tegen goedgelovigheid.

Wanneer neem je iets voor waar aan? Als je het zelf gezien hebt? Als de buurman het beweert? Als je het in Wikipedia gelezen hebt? Als een professor het uitlegt op televisie? Als iemand in uniform het je vertelt? Vind je een actiegroep betrouwbaarder dan een ministeriële woordvoerder? We moeten voortdurend wikken en wegen met de brokken kennis over de werkelijkheid die ons worden aangereikt en waarvan de een al betrouwbaarder is dan de ander. Sommige beweringen neem je beter met een korrel zout. De vraag is alleen: hoeveel zout, en bij welke beweringen? Want de wereld zit ingewikkeld in elkaar. Onderzoek is moeilijk. Veel is nog niet eens onderzocht. Er is nog zoveel dat we niet kennen of begrijpen. En je kan niet zelf alle oorspronkelijke experimenten of onderzoekingen overdoen of natrekken. We hebben dus hulpmiddelen nodig die ons kunnen helpen tussen de bomen van informatie onze weg te vinden in het bos van de kennis. Johan Braeckman doceert daarover al jaren aan de universiteit van Gent en heeft nu samen met zijn postdoc Maarten Boudry zijn tips en trucs voor kritisch denken op een heldere manier aan het papier toevertrouwd.

Feilbaar brein

Het begint volgens de auteurs bij meer inzicht in onszelf, hoe wij waarnemen, denken en herinneren, want dat is hoe wij weten. Mensen worden gemakkelijk misleid en verleid. De neurologie, psychologie en sociologie van waarneming en geheugen laten zien hoe gemakkelijk wij zien, horen of voelen wat er niet is (of omgekeerd: niet zien wat er wel is), hoe wij verkeerd interpreteren en herinneren, onlogisch redeneren en slordig interpreteren. En ook de slimste mensen (waarvan je dat het minst zou verwachten) zijn niet immuun voor deze dwalingen. Integendeel, zij trappen nog sneller in de val van de zelfmisleiding. We bedriegen onszelf, misleid door brein en zintuigen. Spinoza schreef al “uit het besef van de bedrieglijkheid van de zintuigen echter ontspringt de twijfel...” Braeckman en Boudry volgen in zijn spoor en geven van al deze fenomenen uitgebreide en heldere voorbeelden en analyses.

Zo verklaren ze waarom en hoe zoveel mensen geloven in stadsmythes (Elvis leeft!), complottheorieën (de condenssporen van vliegtuigen worden doelbewust verspreid om ons te vergiftigen), doemscenario's (in 2012 zal de wereld vergaan), hoaxen ('foppen' zoals de lijkwade van Turijn of de vliegende schotel boven Petit-Rechain). Of in klopgeesten, de psychoanalyse of bijna-dood-ervaringen.

Vrolijke twijfel

Terwijl je De ongelovige Thomas leest ga je steeds meer beseffen dat de wereld zo complex is dat je er vrolijk van zou moeten worden. Want naast veel en grote zwarte gaten in onze kennis, is er ook zoveel dat we wel weten. We beschikken over een rijke overvloed aan consistente, betrouwbare kennis. Ook over die kennis zelf en zijn (on)betrouwbaarheid weten we veel. Op dat vlak kunnen we dus redelijk gerust zijn. We weten dat we fouten maken, maar ook dat die vroeg of laat zullen uitkomen. Hou van fouten, want we kunnen er veel van leren. Kennis is een permanent proces waarbij twijfel een heerlijk instrument is. Braeckman en Boudry houden niet op dat te benadrukken.

Essentieel daarbij is natuurlijk dat je kritisch bent over wat je aanneemt, dat je de criteria die je hanteert bij het aanvaarden van beweringen zorgvuldig beschouwd, dat je eisen stelt aan de wat we voor waar nemen. Zo leer je de valkuilen van het denken op te merken voor je er zelf in tuimelt. Met Braeckman en Boudry als gids leer je de onzin opmerken in borrelpraat, media, filosofie en wetenschap, aan de hand van levendige voorbeelden uit verleden en heden: Nostradamus en Newton, Freud en Festinger, en vele anderen. Continentendrift en parapsychologie, de relativiteitstheorie en het relativisme dragen allemaal bij aan een rijke mixtuur van fascinerende verhalen over inzicht en misleiding. Daarom zou dit boek verplichte, want essentiële, plezierige en onderhoudende kost moeten zijn op alle middelbare scholen.

Kritisch denken moet je zelf doen. Niemand kan het in jouw plaats. Oefenen is daarom de boodschap. Blijf (na)denken, wees nooit te snel tevreden. Weet ook dat je altijd nog van mening kan veranderen, dat geeft rust. Geloof dus deze recensie niet klakkeloos. Misschien ben ik wel een goede vriend van de auteurs en sta ik hen hier welwillend en uit sympathie de hemel in te prijzen terwijl het boek waardeloos is. Lees dit boek dus zelf en baad je geest in een verontrustend bad van kritische kruipolie.

Recensie door Geerdt Magiels

Deze recensie verscheen in De Standaard der Letteren, vrijdag 16 december 2011

Dit boek werd verkozen tot Liberales-boek van 2011… (més)