Tzvetan Todorov (1939–2017)

“Tzvetan Todorov werd geboren in Bulgarije, en emigreerde in 1963 naar Frankrijk. Hij schreef verschillende spraakmakende boeken over de geschiedenis van Europa. Eerder verschenen van hem bij Atlas: De onvoltooide tuin, over het humanistisch denken in Frankrijk, en Herinnering aan het kwaad, bekoring van het goede, over het nazisme en het communisme. Todorov ontving verschillende onderscheidingen, waaronder de Nederlandse Spinozalens van 2004”. Althans, dat is wat lees ik op de achterflap van deze (uiteraard) bij Atlas verschenen vertaling (“met steun van het Franse Ministerie van Buitenlandse Zaken, het Instituut Français des Pays-Bas/Maison Descartes en de BNP Paribas”) van het oorspronkelijk in hetzelfde jaar (2004) in het Frans verschenen Le nouveau désordre mondial. Réflexions d’un Européen.

De man, volgens Wiki “schrijver, essayist, wetenschapper en filosoof” (alsof een “essayist” geen schrijver is en een filosoof doorgaans niets op papier zet), is intussen al vijf jaar dood, maar ik moet hoe dan ook toegeven dat ik nog nooit van deze “man van de Renaissance (en van de Verlichting), die op een uitzonderlijk indringende en geconcentreerde manier zijn licht heeft laten schijnen over zoveel onderwerpen – van de linguïstiek tot het totalitarisme, van de geschiedenis van het intellect tot de filosofie en de antropologie”, dixit Stanley Hoffmann in zijn Voorwoord, had gehoord. Anderzijds: ik volg nauwelijks wat er in het Frans aan filosofie bedreven wordt (ook niet wat er in het Nederlands op dat vlak gepresteerd wordt, trouwens) en had ook nog nooit van Stanley Hoffmann gehoord. Nu ik die laatste opgezocht heb, kan ik u meedelen dat hij al in 2015 dit aardse tranendal verliet en verder “the Paul and Catherine Buttenwieser University Professor at Harvard University, specializing in French politics and society, European politics, U.S. foreign policy, and international relations” was. Alsof het allemaal niemendallen zijn, nietwaar?

Er zijn zo van die lieden die nu zouden zeggen “Allemaal dooie mensen, wat voor zin heeft het je daarmee bezig te houden?”. Maar u weet ongetwijfeld ook dat dit “argument” niet veel indruk op me maakt. Van de boeken die ik lees, zijn er ongeveer negen op tien afkomstig van dode schrijvers, en als ik zelf lang genoeg leef, zullen ze op den duur allemáál afkomstig zijn van dode schrijvers. Ik heb zelfs wel eens gedacht dat ik alléén nog boeken van dode schrijvers zou moeten lezen. Of toch boeken die de volwassen leeftijd hebben bereikt, die dus minstens 18 jaar oud zijn. Wat na twee decennia, en liefst meer, nog interessant om lezen is, was wellicht toch het papier waard waarop het gedrukt werd.

Da’s ook het geval met dit De nieuwe wereldwanorde – Overdenkingen van een Europeaan, al is de kapstok waaraan het opgehangen is, “het conflict tussen de Verenigde Staten en Irak in de eerste helft van 2003”, intussen toch sterk outdated en kan ik me in tegenstelling tot de schrijver niét herinneren dat “een groot deel van de Europese bevolking (…) verscheurd [leek] tussen twee duidelijk onderscheiden houdingen: de oorlog veroordelen of de dictatuur van Saddam Hoessein veroordelen”. Nah ja, ik breng mijn dagelijks leven dan ook door tussen “gewone” mensen, bedienden en arbeiders, werklozen en loonslaven, niet in kringen van “intellectuelen”, niet tussen het journaille, niet in de media, en die “gewone” mensen worden doorgaans niet meegeteld als het om “een groot deel van de Europese bevolking” gaat. Die “gewone” mensen kon het, voor zover ik destijds heb kunnen waarnemen, ook geen moer schelen dat Saddam baas was in Irak, dat ie niet goed kon opschieten met zijn buren (die met hun baarden waren per slot van rekening óók klootzakken), of dat ie af en toe eens met gas of andere onwelriekende toestanden een bevolkingsgroep te lijf ging. Mij ook niet, eerlijk gezegd. Irak lag en ligt niet naast de deur: als je geen vakantieplannen had die die richting uitgingen, deed het er gewoon niet toe wat daar gebeurde. Net zoals de meeste “gewone” mensen ook vandaag nog denken over wat er gebeurt in het buitenland. Zelfs als dat buitenland wél aan de achterdeur ligt: zolang Netflix er geen serie over maakt, ligt Frankrijk op de maan en kan Luxemburg in een krater verdwijnen. Persoonlijk was ik van oordeel – ja, een béétje heb ik er destijds wel over nagedacht – dat het niet aan de Verenigde Staten van Amerika was om bij een ander grote kuis te gaan houden, dat het wel leuk zou zijn als ze toch wat kloppen terug hadden gekregen, maar dat het bij voorbaat een uitgemaakte zaak was dat de Amerikanen (en hun lilliput-bondgenoten) de knokpartij zouden winnen … en vervolgens niks zouden terechtbrengen van datgene waarom het ze toch officieel in eerste instantie te doen was: exit dictator, intrede democratie. Niet omdat ik voorspellende gaven heb, maar omdat de track record van onze Amerikaanse “vrienden” niet veel goeds te zien geeft wat dat betreft. En dat is dan weer een mening die, nog steeds en voor zover ik weet vrij algemeen, majoritair is onder “gewone” mensen. De keuze tussen de oorlog veroordelen of de dictatuur van Saddam veroordelen, behoorde niet tot hun interessesfeer, de kennis van wat ná die oorlog zou komen hadden ze wél. In tegendeel tot nogal wat van die mensen die kennelijk tot dat “groot deel van de Europese bevolking” behoren, klaarblijkelijk.

Enfin, intellectuelen zijn nu eenmaal niet van de rapste, dus kan je het ze ook niet kwalijk nemen dat ze een jaar ná die oorlog nog serieus antwoord proberen te geven op de vraag wat De redenen van de oorlog tegen Irak waren. Had Saddam werkelijk zo’n gevaarlijk wapentuig? Nee dus, “het is zonneklaar dat Irak van alle landen van de wereld bepaald niet het land is dat de dodelijkste wapens heeft ontworpen. Bush doet zich te bescheiden voor: die eer komt de westerse landen toe, met de Verenigde Staten zelf voorop.” “(…) verleende Irak steun aan het internationale terrorisme en met name aan het netwerk van al-Qaida?” Nee, “ook daarvoor is tot op heden geen enkel overtuigend bewijs geleverd.” Sterker nog, “De verbinding tussen Saddam Hoessein en Osama bin Laden had alleen maar in heel extreme omstandigheden tot stand kunnen komen: bijvoorbeeld bij een oorlog tegen Irak… Het valt te betwijfelen dat de Amerikaanse interventie het terrorisme ernstig heeft verzwakt.” Ter herinnering: IS(IS) moest toen nog uitgevonden worden, maar bewees naderhand nogmaals overduidelijk dat die Amerikaanse interventies het terrorisme ernstig … versterken. Olie dan? Ook daaraan twijfelt Todorov: “De oorlog zelf is erg duur, de bezetting waartoe hij heeft geleid kost kapitalen, en alle winst op de olieprijs zou bij voorbaat teniet worden gedaan door de militaire uitgaven. Natuurlijk, de Verenigde Staten zijn grootverbruikers van olie en ze hebben er belang bij een deel van de wereldreserves te controleren, maar daar slagen ze in zonder oorlog te voeren”. Lijkt op het eerste zicht een valabel argument, maar Todorov vergeet één ding: dat kapitalisten er absoluut niet mee zitten de baten voor zichzelf te houden en de schade af te wentelen op het gemeen. Het zijn niet de burgers van de Verenigde Staten die de oliebronnen in handen hebben gekregen, maar het zijn wel de burgers van de Verenigde Staten die met hun geld en leven betalen om die oliebronnen in de handen van privé-firma’s te krijgen. Wie weet hoezeer de Amerikaanse overheid verweven is met privé-firma’s, een fenomeen dat vooral onder George Bush jr. ongekende afmetingen begon aan te nemen (en daarna nooit meer stilgevallen is), kan er toch niet echt van opkijken dat zo’n oorlog zou gestart worden voor private belangen. En dat je een oorlog niet kan “verkocht” krijgen aan de bevolking met als reden die private belangen, is nogal duidelijk. Dus kom je aanlullen met het verspreiden van “vrijheid”, het afzetten van dictators, de “veiligheid” van de burgers, en desnoods “dat wat een ‘preventieve oorlog’ wordt genoemd”.

En nee, je kan die zogenaamde Irakoorlog ook nog steeds niet bespreken zonder het even te hebben over het feit dat Bush jr het in dat verband had over een “crusade”, een kruistocht. Maar dat verbinden met het christendom heeft eerlijk gezegd nooit ergens op geslagen en je daar nog vragen over stellen dus ook niet. Bush jr was niet eens de eerste Amerikaanse president om dat woord te gebruiken voor exploten op andere continenten: bij mijn weten was dat Dwight D. Eisenhower, al deed die het dan als Supreme Commander of the Allied Expeditionary Force in Europa, een aantal jaren vóór hij president werd. Het in 1948 gepubliceerde boek dat hij schreef over de “bevrijding” van Europa heette … Crusade in Europe en had echt níks te maken met christendom en de verspreiding daarvan. Net zomin als de “American Crusades” uit de titel van het in 1972 verschenen boek Eisenhower & the American Crusades van Herbert Parmet, trouwens.

Nu goed, de kapstok van de Irakoorlog mag dan nu wat verouderd zijn, bepaalde andere dingen in De nieuwe wereldwanorde – Overdenkingen van een Europeaan zijn dat niet. Wat Todorov schrijft over de zogenaamde neo-conservatieven, de neocons, bijvoorbeeld: “Vaak wordt gezegd dat het program van George W. Bush, of in elk geval dat deel van zijn program, is opgesteld door een groep neoconservatieven. Maar de term ‘conservatief’ past hier helemaal niet, zoals trouwens door een van hen is opgemerkt: ‘De neoconservatieven willen geenszins de bestaande orde verdedigen, die is gebaseerd op hiërarchie, traditie en een pessimistische kijk op de menselijke aard.’ (Francis Fukuyama in de Wall Street Journal van 24 december 2002.) Die denkers geloven in de mogelijkheid de mens en de samenleving radicaal te verbeteren en ze zetten zich actief in voor dat proces. Maar in dit geval verdienen ze niet de term ‘conservatieven’ – noch neo-, noch paleo-. Een juister woord om hen aan te duiden zou ‘neofundamentalisten’ zijn: fundamentalisten omdat zij zich beroepen op een absoluut Goed dat ze aan allen willen opdringen; neo- omdat dat Goede niet meer door God wordt gevormd maar door de waarden van de liberale democratie.” Waaraan hij toevoegt: “Hoewel ze kritisch staan tegenover het bolsjewistische of stalinistische ideaal, hebben ze de denkvorm van de activisten behouden: de wereld moet opnieuw worden gemaakt, haar problemen moeten voor eens en altijd worden opgelost; de vrijheid moet zegevieren. Het is geen toeval dat in hun kringen, of het nu in de Verenigde Staten of in Frankrijk is, tal van voormalige trotskisten en maoïsten worden aangetroffen: dezelfde mentaliteit van interventionisme die weigert in de onvolmaaktheden van deze wereld te berusten komt zowel hier als daar tot uiting, dezelfde hang naar geweld en internationalistisch optreden.”

Of wat hij schrijft over een democratische staat: “De staat garandeert de vrede tussen de burgers, stelt een benedengrens vast die niet mag worden overschreden (daar waar van misdaad of delict sprake is), maar formuleert niet een ideaal dat door allen zou moeten worden aangehangen. In die zin is een democratie niet een ‘deugdzame’ staat.” En vele westerse landen, waarvan de “leiders” zo graag “onderdanen” aanwijzen als “fout”, als niet “deugend”, zijn dan ook geen democratieën.

Of wat hij meegeeft over “het project dat inhoudt alle tirannen en alle onrechtvaardigheden de oorlog te verklaren”, wat neerkomt op die “deugdzaamheid” in het groot: daarbij “moeten vragen worden gesteld, niet alleen omdat het onmogelijk te realiseren is – het is een bovenmenselijke opgave – maar ook omdat het tot een permanente oorlogstoestand zou leiden en mede daardoor alle legers en alle politiemachten ter wereld zou versterken – een merkwaardig gevolg van de strijd voor de vrijheid”. Zoiets als een covid safe ticket of een covid pass, zeg maar: die moeten de gehoorzamen nu aan jan en alleman, want ook de burger heeft zich tot politiemacht laten bombarderen, tonen en daarmee zijn ze, aldus de staat, vrij.

En natuurlijk is wat Tzvetan Todorov over de Kwetsbaarheid van het imperium schrijft nog steeds relevant – maakt echt niet uit dat we na Bush jr al een paar Amerikaanse presidenten versleten hebben. De VSA houden er nog steeds “een imperialistische politiek” op na, ze voeren nog steeds “preventieve oorlogen”, en zelfs als die tot gevolg hebben dat de democratie (wat die dan ook moge voorstellen) wordt ingevoerd: “de kans bestaat dat de automatische invoering van de democratie eerder nadelen dan voordelen met zich meebrengt”. Welke prijs is daarvoor trouwens het betalen waard? “(…) we mogen nooit vergeten dat achter de abstracte termen – oorlog, overwinning, bevrijding – uiteengerukte lichamen en vernielde huizen schuilgaan. Ieder individu is uniek en onvervangbaar, het leven van ieder menselijk wezen is van onschatbare waarde; het is een obsceniteit het aantal slachtoffers dat men maakt te beschouwen als element in de strategische berekeningen. Die individuen leven niet los van de anderen, ze zijn het voorwerp van de liefde van hun naasten, wier leven voor altijd volkomen anders zal zijn geworden: mannen en vrouwen, vaders en moeders, zonen en dochters, die tot hun eigen dood gedoemd zijn steeds weer terug te denken aan iemand die hun meer dan wat ook ter wereld lief was en die niet terug zal keren. Welke meedogenloze god beslist dat de verandering van regime het offer van duizend, tienduizend of honderdduizend levens en het lijden van tienmaal zoveel mensen die hun dierbaar waren rechtvaardigt? Hoe kan men zich in die mate afzonderen van de mensengemeenschap (of juist de bevolking van de ‘vijand’ ervan uitzonderen) om, zoals in de tijd van Hiroshima, te besluiten dat een kwart miljoen mensenlevens een redelijke prijs is om sneller de overwinning te behalen?” Hoe kan men, zo zou ik er aan toevoegen, besluiten dat zoveel en zoveel tienduizenden mensen schade mogen oplopen door een “vaccin”, er in een aantal gevallen aan sterven, om akkoorden met Big Pharma na te komen door hen op een of andere manier te dwingen zo’n “vaccin” te nemen?

En wat heeft het martelen van mensen in extraterritoriale gevangenissen (Abu Ghraib, Guantánamo) nu eigenlijk opgebracht aan “vrijheid”? Wat met de Patriot Act (niet de “Patriot’s Act”, zoals de auteur hem noemt)? Wat met de roeptoeterende media? Wat met het verschuiven van grenzen, waardoor “onaanvaardbare praktijken” alsmaar makkelijker aanvaardbaar worden? Ministers of “experten” die van de ene week op de andere een totaal andere “waarheid” verkondigen, maar degenen die daarop wijzen aan de kant zetten als leugenaars of potentiële moordenaars, bijvoorbeeld. Aan de andere kant: “Het gebruik van brute kracht, zonder enige bekommernis om de veroordelingen die daardoor worden uitgelokt, is in werkelijkheid gevaarlijk: de schijnbaar machteloze ideeën en gevoelens kunnen wereldrijken omverwerpen.” Zelfs al lijkt het de jongste jaren, in tegenstelling tot wat Todorov schrijft, als maar minder zo dat “binnenlands (…) het gebruik van geweld onderworpen [is] aan het recht, het leger is ondergeschikt aan de regering, politie en justitie zorgen voor het handhaven van het recht”. Theoretisch wél, natuurlijk, zoals wat het buitenland betreft, maar ook binnenlands worden intussen “de verhoudingen (…) bepaald door kracht, die slechts wordt getemperd door de overeenkomsten die ze ook elk ogenblik kunnen verbreken.” Je kan de staat wel veroordeeld krijgen voor de rechtbank, maar als die staat zich daar geen lor van aantrekt, desnoods van het geld van de belastingbetaler de dwangsommen betaalt, wat doe je dan als burger? Juist, niks.

Maar goed, ik wijk af, dat Overdenkingen van een Europeaan staat niet voor niks in de titel van dit boekje (amper 112 bladzijden dik): tegenover het unilateralisme van de Verenigde Staten en een, door sommigen, “gedroomde eenheid dankzij een wereldregering”, stelt Todorov een derde mogelijkheid, die “van het pluralisme (…), die bijdraagt tot het handhaven van de vrede door het evenwicht tussen verscheidene mogendheden. In dat kader zou het Europa van morgen zijn plaats kunnen vinden.” De auteur stelt terecht dat er zich met betrekking tot de NAVO “twee coherente houdingen aan[dienen]: ofwel erkennen dat Europa militair afhankelijk is en dus afzien van elke kritiek op een beleid waarop men geen greep heeft (dat is de keuze van de regering van Spanje, Italië en Groot-Brittannië, die in die kwestie de openbare mening moesten trotseren), ofwel luid en duidelijk protesteren, maar dan afzien van de door de Verenigde Staten geboden militaire bescherming. De voordelen van beide opvattingen willen behouden is inconsistent.” En ter gelijker tijd is er ook niet écht keuze: “Het Amerikaanse militaire schild is geloofwaardig (…) Omdat Polen in zijn eentje onmogelijk de grote mogendheden het hoofd kan bieden, is het liever de satelliet van de Verenigde Staten dan van Rusland: die beschermer is liberaler en tegelijkertijd verder weg.”

Todorovs keuze is er een voor een Europese militaire macht, zonder de “een imperialistische mogendheid kenmerkende pretenties”. Maar toch niet gericht op zuivere defensie, want “met een snelle strijdmacht in de rest van de wereld ingrijpen op verzoek van bevriende regeringen” of “als een bijzondere partner van de Unie, bijvoorbeeld de Verenigde Staten, wordt aangevallen, deze in naam van de solidariteit te hulp komen”, moet kunnen. Ik twijfel er niet aan dat Todorov het meent, maar dat soort mogelijkheden scheppen toch evenveel mogelijkheden om preciés te doen wat de Verenigde Staten ook doen? “(…) op verzoek van bevriende regeringen”? “(…) in naam van de solidariteit”? Dat gelooft toch alléén die kat die zo’n leger heeft en daar af en toe ook mee wil spelen? Zoals dat van die Europese waarden in het gelijknamige hoofdstuk: rationaliteit, rechtvaardigheid, democratie, individuele vrijheid, laïcité, verdraagzaamheid… Ik krijg een vies gevoel in mijn mond alleen al van het uitspreken van al die met de lippen beleden “waarden”. En iedere dictator ter wereld kan met een béétje studie zó aanwijzen waar de landen van de Europese Unie daar zoal tegen zondigen (en nee, ‘t is doorgaans niet alleen in die landen waar “leiders” van andere landen van diezelfde Europese Unie naar wijzen als ze met die “waarden” komen aandraven). “Zolang Europa slechts iets is dat ons gemak dient, kan het geen hartstocht opwekken”, schrijft Todorov, “daarvoor moet het ook een idee zijn.”

Wel, als dat Europa samenvalt met de Europese Unie, dan lijkt dat Europa me een slécht idee. Alsmaar slechter zelfs. Iets wat ook Todorov zélf ziet: “Wie het eens is met de op de voorgaande bladzijden geschetste kijk op Europa merkt al gauw dat de Europese instellingen zoals ze heden ten dage bestaan geen bijdrage leveren aan die opvatting”. Alleen gaat hij daarna helemaal aan het freewheelen: “(…)aan [het Britse leger] zou zelfs de leiding van de toekomstige verdediging van de Unie moeten worden toevertrouwd” (zou wel grappig geweest zijn als dat gerealiseerd was, natuurlijk); “bemoedigende veranderingen in een land als Turkije: opschorting van de doodstraf, erkenning van de rechten van de minderheden” en “dat de door de meerderheid van de bevolking in een van die landen beleden godsdienst de islam is, vormt geen obstakel; belangrijk is tegenwoordig in Europa niet het christendom, maar een van de paradoxale erfenissen daarvan: de laïcité” (het is uiteraard algemeen bekend dat moslims een enorm respect hebben voor vrijzinnigen); of, ten slotte, “de meest democratische instelling van Europa is het Europese parlement – rechtstreeks door de Europese volken gekozen”, maar waarvan de samenhang volgens Todorov wel “nog krachtiger [moet] worden bevestigd, “bijvoorbeeld door vast te stellen dat er één afgevaardigde per miljoen inwoners moet worden gekozen”, met dien verstande dat “binnen elk land (…) een evenredige lijstenkiesstelsel [zou] blijven gelden, waardoor de vertegenwoordiging van alle belangrijke stromingen verzekerd zou zijn”. Dat je dan niet al te veel stromingen zal kunnen hebben in Cyprus (1,2 miljoen inwoners), Estland (1,2 miljoen inwoners), Letland (1,8 miljoen inwoners), en Slovenië (2,1 miljoen inwoners), en zelfs helemaal geen verkozenen in Luxemburg (0,6 miljoen inwoners) en Malta (0,4 miljoen inwoners), is hem kennelijk ontgaan, net zoals het feit dat Duitsland, Frankrijk, Italië en Spanje dan met z’n viertjes ruim de meerderheid van dat parlement gaan leveren. “Als de voorwaarden van het contract vooraf duidelijk worden geformuleerd, zal de bevolking van de verschillende landen moeiteloos bereid zijn de bijzondere positie op te geven”, schrijft Todorov, “binnen elk land aanvaarden we immers ook dat een partij de staatszaken bepaalt – zelfs wanneer we voor de tegenpartij hadden gestemd.” Maar aanvaarden we ook dat de buurman onze zaken regelt zonder dat we daar nog iets tegen in kunnen brengen? Ik in ieder geval niet. Maar ik zal dan ook niks te vertellen hebben over “de voorwaarden van het contract”.

Als de auteur dan ook nog eens een pleidooi houdt voor “de aanvaarding van één werktaal”, zijnde het Engels, een taal dus die voor zover ik weet zelfs van geen enkel land in de Europese Unie meer de eerste taal is, is het voor mij welletjes geweest. Al goed dat daarna alleen nog een halve bladzijde overblijft om nog een extra feestdag in te voeren: “(…) een feest van Europa waarin de opkomst van Europa zou worden gevierd. Een datum ligt voor de hand: 8 (of 9) mei, de dag waarop er een einde kwam aan de Tweede Wereldoorlog. Duitsland, dat in die oorlog werd overwonnen, heeft niet minder redenen dan de andere landen om die datum te vieren, die nederlaag was ook voor dat land een overwinning, want die nederlaag heeft het bevrijd van het nazisme en heeft het de mogelijkheid geboden medegrondlegger van het nieuwe Europa te worden. De Europese Unie is het indirecte en toch logische gevolg van dat conflict en van de beëindiging daarvan; maar ze is ook een toekomstproject. Zo zouden we, eerder dan slechts het verleden te herdenken, daarin de grondslag van ons huidige handelen herkennen.” Dáár zit inderdaad wat in: we hebben niet eens onszelf kunnen “bevrijden”, de Duitsers net zomin als de rest van Europa, en we zijn ten gevolge van die “bevrijding” voor de helft door de Sovjets bezet en voor de andere helft (en vanaf 1990 helemaal) een kolonie van de Verenigde Staten geworden. Briljant plan, dus.

Eigenaardig boekje, dit De nieuwe wereldwanorde – Overdenkingen van een Europeaan. Aan de ene kant een redelijk overbodig historisch deel en een aantal zeer correcte vaststellingen, aan de andere kant een hopelijk nooit realiteit wordend distopisch deel en een aantal enorme denkfouten. Die andere kant heeft voor mij helaas wel die ene kant helemaal van het voorplan verdrongen.

Björn Roose… (més)