Net zo mooi als, of mooier dan?, deel 1. Daar had ik vooral bewondering voor HM, in dit deel vooral medelijden, waardoor ik ook een aantal malen tot tranen toe werd geroerd. Het allerergste vond ik de laatste brief van haar ouders die over de muur van Westerbork werd gegooid en Hanny op 26.III.1943 bereikte. Later schreef zij in haar dagboek bij 'Diezelfde dag waren mijn ouders vermoord, maar dat bleek pas vele jaren later'. De brief is, zoals Hanny zelf noteert, 'ontroerend optimistisch', maar tussen de regels zie je dat de ouders weten dat het hun laatste levensteken is. Maar het meest schrijnende is dat ze hun dochter Hanny moeten aanspreken als Lieve resp. Liefste Wilma, omdat ze een vervalst persoonsbewijs had op naam van Marchiena Wilhelmina Geertruida Reinink. Ook heel erg is met de kennis van later de manier waarop ze haar ouders verlaat en dwars-geërgerd reageert op de goede zorgen van haar moeder. Hanny begint als dienstmeisje bij de literair-intellectuele familie van Schaik(-Willing) en blijft ook als onderduiker dienstmeisje. Dat levert voortdurend spanning op, omdat Hanny eigenlijk een lid van het gezin wil zijn, zich verheven voelt boven het personeel door haar opleiding, met de jongelui van een aantal onderduikgezinnen een goed en haast gelijkwaardig contact heeft, maar toch alle rotklusjes moet opknappen, en vaak op haar kop krijgt omdat ze niet genoeg, niet goed genoeg, te astrant, haar werk doet. Die spanning wordt groter naarmate ze als onderduiker echt een dienstmeisje moet zijn en niet Hanny M. van het Vossius die nu werkt als dienstmeisje, zoals bij de Van Schaiks, wier kinderen ze van school kent. En uiteraard wordt alles vanzelf erger naarmate de oorlog langer duurt en H. eigenlijk zeker weet dat haar ouders dood zijn en dat ze straks, wanneer?, moederziel alleen zal zijn. En dan maakt ze zich ook nog verwijten omdat ze tekort zou schieten, waarbij je wilt roepen 'hou op, je hebt gelijk, je jeugd is verpest, je ouders zijn vermoord, alles is onrechtvaardig'. Bij de van Schaiks is het nog vaak gezellig, je ziet een klein tableau van Nederlandse intellectuelen, ze is dol op 'oom Vic'(tor van Vriesland), begint een soort van verhouding met de veel oudere Nico Donker(sloot), met zoenen maar niet meer en ook Binnendijk komt geregeld. Door de verhouding met Donker verdwijnt hij daar wat uit beeld, maar in de verder onderduik keert hij terug als DE ferne Geliebte, van haar (onzinnige) fantasieën. Wanneer ze in oktober 1942 wordt opgeroepen om naar Polen te gaan, duikt ze onder. Een aantal schriften is weg. Half januari verlaat ze Amsterdam, en de meeste tijd brengt ze door bij de familie Van Melle (van de koek) in de Haarlemmermeer en de familie Merkelijn aan de Lorentzkade in Leiden. Er is nog een aantal andere, kortere onderduiken. Alle mensen bij wie ze in huis komt zijn streng of iets minder streng christelijk, wat het leven niet makkelijker maakt voor een principiële agnoste en praktische atheïste. Alleen aan het eind van de oorlog neigt ze tot cathechisatie, maar gelukkig raadt de verstandige Leidse dominee dat af. Sommige mensen, vooral alleenstaande oudere vrouwen vindt ze vreselijk, zij haar brutaal (wat waar is, zegt ze zelf). Ze is permanent aan het piekeren of men nog aardig tegen haar is, wat men van haar vindt, of ze zich anders moet gedragen, wart men tegen haar heeft enzovoorts. Ze schrijft wel wat gedichten, speelt vrij veel piano, maar lezen, klassieke muziek luisteren, gaat alleen voorzover de smaak van haar gastheren/-vrouwen reikt. Heel veel huishoudelijk werk, waarbij je je weer even realiseert hoe groot gezinnen kunnen zijn, hoe tijdrovend en zwaar huishouden zonder moderne apparatuur, hoe hoog de lat lag voor een proper huishouden. Het dagboek houdt op net voor het eind van de oorlog, de hongerwinter is in Leiden vrij erg, maar minder dan in Amsterdam, of, denk ik, Den Haag. In dcember 1944 zijn er bij de Merkelijns toch nog wel feestmalen, net als bij mijn grotouders in Utrecht voorjaar 1945: tomatensoep, puree met worteltjes en gestoofde peertjes, biefstuk, gelatinepudding en roomvla met (van pruimepitten gemaakte) amandeltjes, wel voor een belangrijke verjaardag. Nop Maas (wiens commentaar ik soms overbodig, soms ontbrekend en soms er een beetje naast vind) geeft wat aanvullingen in de bijlagen. Nog een paar losse notities: Hanny vindt zichzelf kuis niet van nature maar uit lafheid (126). Ze blijft voorlopig tevreden (zie deel 1): 'als ik niet tevreden ben met wat ik ben en heb, betekent het nooit dat ik een ander lot of zelfs een andere persoonlijkheid verkies' (181). Op 29.VI.1942 hoort ze dat alle Joden, eerst de Duitse, naar Polen worden gedeporteerd (om in fabrieken te werken). H. vindt zichzelf geen 'kunstvlo', omdat ze zich verwant voelt met kunstenaars en onder hen thuisvoelt. Het eigenaardige onbestemde gevoel bij het lezen van een goed boek of horen van mooie muziek is je plotseling opgesloten voelen en hunkeren naar de wereld waaruit die werken voortkomen. Op 18.VI.1943 eet ze voor het eerst in 3 jaar een sinaasappel, bij de van Melles. In juli-augustus 1943 voelt ze zich nog steeds op een bepaalde manier gelukkig, wat niet hetzelfde is als tevreden, al schrijft ze ook over 'dit troosteloze zwerversleven'. Toch gaat ze op 04.V.1944 nog gewoon met de Blauwe tram naar Den Haag, al komt ze toch in het algemeen heel weinig buiten of onder de mensen, in Leiden eigenlijk alleen naar de kerk, in de haarlemmermeer nooit in het dorp. ( )